Փող, ապրանքային տնտեսության հիմնական կատեգորիաներից մեկը։ Փողի դասական բնորոշումն այն է, որ այն ընդհանուր համարժեք է համարվում և կարող է փոխանակվել մյուս բոլոր ապրանքների հետ։ Այն հանդիսանում է որպես համընդհանուր համարժեք, քանի որ նրա միջոցով հնարավոր է չափել, որոշել մյուս բոլոր ապրանքների արժեքը։ Փողի էությունն այն է, որ այն համարվում է արագ իրացվելի միջոց, որովհետև յուրաքանչյուր պահի փողը կարող է վերածվել ցանկացած ապրանքի։ Փողի էությունը դրսևորվում է նրանում, որ որոշակի սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների պայմաններում փողը կարող է վերածվել կապիտալի: Փողի հիմնական և աչքի ընկնող գործառույթները հետևյալներն են. փոխանակման միջոց, հաշվի միավոր, արժույթի շուկայի և երբեմն հետաձգված վճարման ստանդարտ: Այս բոլոր գործառույթները կատարող ապրանքը կարելի է անվանել փող:
Պատմականորեն, փողը շուկայական հարաբերությունների ընթացքում ստեղծված ապրանք է, բայց ժամանակակից փողային համակարգը հիմնված է գրեթե միայն հայտարարագրված փողի վրա։ Հայտարարագրված փողերը, ինչպես ցանկացած պատքային չեկեր և ստացականներ, առանց օգտագործման արժեքի ֆիզիկական ապրանքներ են: Դրանք պետք է ընդունվեն որպես երկրի սահմաններում վճարման օրինական ձև՝ կառավարության կողմից հաստատված՝ բոլոր հանրային և մասնավոր պարտքերի մարման համար: Կեղծ փողերը կարող են լավ գումարներ բերել՝ կորցնելով իրենց արժեքը:
Մի երկրի դրամական միջոցը բաղկացած է միևնույն արժույթից (թղթադրամներ և մետաղադրամներ), և կախված օգտագործման որոշակի սահմաններից՝ մեկ կամ մի քանի բանկային գումարների տեսակներից (հաշվեկշռային հաշիվներում պահվող մնացորդները, խնայողական հաշիվները և բանկային հաշիվների այլ տեսակներ): Բանկային փողը, որը բաղկացած է միայն գրառումներից (հիմնականում համակարգչայինացված ժամանակակից բանկային համակարգում), ձևավորվում է զարգացած երկրներում:
Պատմություն
Ապրանքափոխանակության մեթոդների օգտագործումը, կարող ենք ասել, որ տեղի է ունեցել առնվազն 100 000 տարի առաջ, թեև չկա որևէ վկայություն, որ հասարակությունը կամ տնտեսությունը հենվում է հիմնականում այս փոխանակությունների վրա: Փոխարենը, ոչ դրամային հասարակությունը գործել է հիմնականում տնտեսության շնորհների և պարտքերի սկզբունքների հիման վրա: Երբ փոխանակումը իսկապես տեղի է ունեցել, այն, որպես կանոն, եղել է օտար կամ պոտենցիալ թշնամիների միջև:
Աշխարհի շատ մշակույթներ, ի վերջո, մշակեցին ապրանքային փողերի օգտագործումը: Մեսոպոտամյան սիկղը քաշի միավոր էր և հավասար էր 160 գարդի գարի զանգվածին: Տերմինը առաջին անգամ օգտագործվել է մ.թ.ա. 3000-ական թվականներին Միջագետքում: Ամերիկայում, Ասիայում, Աֆրիկայում և Ավստրալիայում հասարակությունը օգտագործում էր կաշվե փողեր, հաճախ օգտագործում էին կովերի կաշիները: Հերոդոտոսի խոսքերով՝ լիդիացիները առաջին մարդիկ էին, ովքեր ներկայացնում էին ոսկե և արծաթե մետաղադրամների օգտագործումը: Ժամանակակից գիտնականները կարծում են, որ այս առաջին դետալներով մետաղադրամները ստեղծվել են մոտավորապես մ.թ.ա. 650-600 թվականներին:
Ապրանքային փողի համակարգը, ի վերջո, դարձավ հիմնական դրամական համակարգ: Այսինքն՝ ոսկու և արծաթի առևտրականները կամ բանկիրները իրենց ավանդատուներին տրամադրում էին վարկեր, որոնք կարող էին մարվել ապրանքային դրամի տեսքով: Ի վերջո՝ այդ մուտքերը ընդհանուր առմամբ ընդունվեցին որպես վճարման միջոց և օգտագործվում էին որպես փող: Թղթային փողերը կամ թղթադրամները առաջին անգամ օգտագործվել են Չինաստանում Սոնգ Դինաստիայի ժամանակ: Այս թղթադրամները, որոնք հայտնի են որպես «Ջիաոզի», զարգացել են սկսած 7-րդ դարից և սրանց մասին տեղեկություններ ստացել ենք վարկային գրառումներից: Այնուամենայնիվ, նրանք չեն փոխարինել ապրանքային գումարներին և օգտագործվել են մետաղադրամի հետ միասին: 13-րդ դարում թղթային փողերը ճանապարհորդների (նրանցից են՝ Մարկո Պոլոն և Ուիլյամ Ռուբրուկը) միջոցով հայտնի դարձան Եվրոպայում,: Մարկո Պոլոն «Յուանյան դինաստիայի» ժամանակ գրել է թղթային փողերի մասին «Մարկո Պոլոյի ճանապարհորդություն» գիրքը, թե «Ինչպես է Մեծ Քաանը ծառերի կեղևը փոփոխել և ստեղծել թղթի նման ինչ-որ բան՝ իր երկրում փողային համակարգը ընդլայնելու համար»: Առաջին անգամ թղթադրամները թողարկվել են 1661 թվականին Սթոքհոլմսի բանկում և կրկին օգտագործվել են մետաղադրամի հետ միասին: Ոսկու ստանդարտը, դրամային համակարգը է, որտեղ փոխանակման միջոցը թղթային նշումներն են, որոնք փոխարկվում են նախապես սահմանված, ոսկու ֆիքսված քանակով: Այս ոսկե ստանդարտի նշումները ձևակերպվեցին օրինական մրցույթի արդյունքում, և ոսկու փոխարժեքի փոխհատուցումը հուսադրող էր: 20-րդ դարի սկզբին գրեթե բոլոր երկրները ընդունեցին ոսկու ստանդարտը: Առաջին համաշխարհային արժութային համակարգը ստեղծվել է տարերայնորեն՝ արդյունաբերական հեղաշրջման հետևանքով երկրների միջև առևտրային հարաբերությունների ընդլայնման արդյունքում:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից և Բրեթոն-Վուդսի կոնֆերանսից հետո, շատ երկրներ ընդունեցին ԱՄՆ դոլարի ամրագրված արժույթները: ԱՄՆ դոլարն իր հերթին ամրագրվեց ոսկու հաշվին: 1971 թվականին ԱՄՆ կառավարությունը կասեցրեց ԱՄՆ դոլարի փոխարժեքը ոսկու նկատմամբ: Դրանից հետո շատ երկրներ իրենց արժույթներից հանեցին ԱՄՆ դոլարը, և աշխարհի մեծ մասի արժույթները դարձան ոչինչ, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ կառավարությունների իրավունքը մրցակցային էր, և փողը վճարման միջոցով փոխարկելու հնարավորություն կար: Ժամանակակից փողի տեսության կողմնակիցների կարծիքով՝ թղթադրամների գումարը նույնպես առընչվում էր հարկերի հետ: Խիստ հարկերի շնորհիվ պետությունները ստեղծում էին իրենց պահանջված արժույթը:
Հատկություններ
Իր գործառույթները կատարելու համար փողը պետք է որոշակի հատկություններ ունենա.
- Փոխարինիչ. նրա առանձին միավորները պետք է ունակ լինեն փոխադարձ փոխարինելիության հատկությամբ:
- Դիմադրություն. կարողանան դիմակայել կրկնակի օգտագործման:
- Դյուրատարություն. հեշտությամբ իրացվեն և տեղափոխվեն:
- Ճանաչելիություն. նրա արժեքը կարող է հեշտությամբ որոշվել:
- Արժեքի կայունություն. Դրա արժեքը չպետք է տատանվի:
Տեսակներ
Ներկայումս դրամի ամենատարածված համակարգերը հիմնված են թղթադրամների վրա: Այնուամենայնիվ, պատմության ընթացքում մեծ մասի համար գրեթե բոլոր փողերը ապրանքային էին, օրինակ՝ ոսկե և արծաթե մետաղադրամները: Տնտեսությունների զարգանալու հետ մեկտեղ, ապրանքային փողը վերջապես փոխարինվեց հիմնական գումարով, քանի որ առևտրականներն զգացին ոսկու և արծաթի ֆիզիկական տեղափոխության դժվարությունը: Հրամանագրված արժույթները աստիճանաբար վերացվեցին վերջին հարյուրամյակի ընթացքում, հատկապես՝ Բրեթոն-Վուդսյան համաձայնգարի փլուզումից հետո: Համաշխարհային արժութային համակարգի զարգացման արդի փուլն սկիզբ է առնում 1976 թվականից, երբ Յամայկայում 20 երկրների ղեկավարների համաձայնությամբ ձևավորվեց ներկայիս արժութային համակարգը, որի հիմնական սկզբունքներն են.
- ոսկյա ստանդարտը պաշտոնապես վերացվեց,
- ոսկին դադարեց փող լինելուց,այսինքն՝ նրա վրայից հանվեց համաշխարհային փողի ֆունկցիան,
- ոսկյա պարիտետներն արգելվեցին, ազգային արժույթները այլևս կապված չեն ոսկու հետ
- պետություններին թույլատրվեց ինքնուրույն սահմանել արժութային կուրսի ազգային ռեժիմները՝ ընտրություն կատարելով ազատ լողացող, ֆիքսված և խառը կուրսերի միջև,
- փակ արժութային բլոկների՝ տարածաշրջանային արժութային համակարգերի ձևավորումը օրինականացվեց:
Մետաղադրամներ
Այս գործոնները հանգեցրին արժեքային փոփոխության, որը մետաղն էր. սկզբում՝ արծաթը, ապա՝ արծաթը և ոսկին, և ինչ-որ պահի հայտնվեց նաև բրոնզը: Այժմ մենք ունենք պղնձե մետաղադրամներ, այլ ոչ թանկարժեք մետաղներ: Մետաղներն արդյունահանում էին, կշռվում և դրոշմվում որպես մետաղադրամ: Դա արվում էր, որպեսզի մարդիկ համոզվեն,որ վերցնելով մետաղադրամը՝ ստանում են թանկարժեք մետաղի արդեն հայտնի քաշը: Մետաղադրամները կարող են կեղծվել, բայց դրանք նաև ստեղծում են հաշվի նոր միավոր, որն օգնեցին վարել բանկային գործը: Արքիմեդի սկզբունքը ապահովեց հաջորդ օղակը. այժմ մետաղադրամները կարելի է հեշտությամբ ստուգել իրենց թեթև քաշի շնորհիվ և, այսպիսով, կարելի է որոշել մետաղադրամների արժեքը, նույնիսկ, եթե դա եղել է քայքայված, վնասված կամ այլ կերպ կեղծված:
Առավել խոշոր տնտեսությունները, օգտագործելով մետաղադրամներից պղինձը, արծաթը, ոսկին, ձևավորեցին մետաղադրամների երեք մակարդակ: Ոսկին օգտագործվել է խոշոր գնումների, ռազմական ծախսերի վճարման և պետական գործունեության աջակցման համար: Արծաթե մետաղադրամները օգտագործվել են միջին չափի գործարքների կատարման համար և որպես հաշվարկային միավոր՝ հարկերի, տուրքերի, պայմանագրերի և այլ գործարքների համար, իսկ պղնձե մետաղադրամները՝ ընդհանուր գործարքների համար: Այս համակարգը օգտագործվել է Հին Հնդկաստանում: Եվրոպայում այս համակարգը գործել է մինչև միջնադարյան ժամանակահատվածը, քանի որ արդյունահանման համար գրեթե չկային նոր ոսկու, արծաթի կամ պղնձի պաշարներ: Այսպիսով՝ երեք մետաղադրամեների հարրաբերակցությունը մնացել է մոտավորապես համարժեք։
Թղթադրամ
Նախկին Չինաստանում վարկերի և փողերի շրջանառության կարիքը, որը ավելի հեշտ կիրառելի էր, քան հազարավոր պղնձե մետաղադրամների փոխանակումը, հանգեցրեց թղթային փողերի ներդրմանը, որը այսօր հայտնի է որպես «թղթադրամ»: Այս տնտեսական երևույթը դանդաղ և աստիճանաբար տեղի ունեցող գործընթաց էր, որը տևել է Թանգի տոհմի ժամանակաշրջանից (618-907 թվականներ) մինչև Սթոնգյան դինաստիայի ժամանակաշրջան (960-1279 թվականներ): 10-րդ դարում Սոնգյան դինաստիայի կառավարությունը սկսեց վաճառել այս թղթադրամները առևտրականներին աղի մենաշնորհային շուկայում: Սոնգի կառավարությունը մի քանի բանկերի տրամադրեց թղթադրամներ թողարկելու միակ իրավունքը, և միայն 12-րդ դարի սկզբին կառավարությունը վերջապես թույլատրեց բոլոր բանկերին ստեղծել ազգային արժույթ: Այնուամենայնիվ, թողարկված թղթադրամները դեռևս վավեր էին միայն տարածաշրջաններում և ժամանակավոր էին: Միայն 13-րդ դարի կեսերին թղթային փողի ստանդարտը և միասնական պետական թողարկումը դարձավ ընդունելի ազգային արժույթ: Արդեն 11-րդ դարում տարածված փայտի տպագրության մեթոդները և այնուհետև Պի Շանի շարժական տպագրության տեսակը դարձան որպես շարժիչ ուժ և խթան՝ ժամանակակից Չինաստանում թղթադրամի զանգվածային արտադրության համար: Մոտավորապես նույն ժամանակ՝ 7-12-րդ դարերում, միջնադարյան իսլամական աշխարհում ձևավորվեց աշխույժ դրամավարկային տնտեսություն՝ կայուն արժույթի (դինար) շրջանառության մակարդակների ընդլայման հիման վրա: Մուսուլման տնտեսագետների, առևտրականների և վաճառականների կողմից ներկայացված նորամուծությունները պարունակում էին վարկերի չեկերի, ցպահանջ պարտատոմսերի, խնայողական հաշիվների, գործարքային հաշիվների, երաշխիքների, դեբետային և կրեդիտային գործարքների, բանկային հաստատությունների վարկերի և ավանդների ամենավաղ օգտագործման մեխանիզմները:
Եվրոպայում թղթային գումարն առաջին անգամ ներկայացվեց Շվեդիայում՝ 1661 թվականին: Շվեդիան հարուստ էր պղնձով, հետևաբար, պղնձի ցածր արժեքի պատճառով, պետք է թողարկվեին անսովոր մեծ մետաղադրամներ (հաճախ կշռում էին մի քանի կիլոգրամ): Թղթային արժույթի առավելությունները շատ էին. այն կրճատեց ոսկու և արծաթի շարժը՝ դրանով իսկ նվազեցնելով ռիսկերը, այն ոսկու կամ արծաթի թողարկումը դարձրեց ավելի հեշտ, քանի որ այս տեսակները (ոսկի կամ արծաթ) չեն լքում պարտատիոջը, քանի դեռ մեկ ուրիշը չի գնել այն, և այն թույլ տվեց արժույթները բաժանել վարկային և հատուկ պահված ձևերի: Այն հնարավորություն ընձեռեց բաժնետիրական ընկերություններում կատարել բաժնետոմսերի վաճառք և այդ բաժնետոմսերի թղթադրամներով մարում:
Այնուամենայնիվ, այդ առավելությունների հետ մեկտեղ ունեին իրենց թերությունները: Առաջին՝ քանի որ այդ նշանները չունեին ոչ մի ներքին արժեք, չկար ոչ մի պատճառ, որպեսզի իշխանությունները թողարկեին ավելի շատ, քան իրենք հետապնդել էին թողարկել: Երկրորդ՝ քանի որ այն ավելացրել է դրամական զանգվածը, այն ավելացրել է նաև գնաճային ճնշումները, այս փաստն արձանագրվել է Դեյվիդ Հյումի կողմից 18-րդ դարում: Արդյունքում թղթային փողերը հաճախ հանգեցնում էին բարձր գնաճի, որը կարող էր փլուզվել, եթե մարդիկ սկսեին պահանջել «ծանր փողեր», ինչի արդյունքում թղթային փողի պահանջարկը կդառնար զրոյական: Թղթային փողերի տպագրումը կապված էր նաև պատերազմների և մասնավորապես պատերազմների ֆինանսավորման հետ, հետևաբար՝ դիտվում էր որպես կայուն բանակի պահպանման մաս: Դա նաև հետապնդում էր շահ, քանի որ առևտրի և կապիտալ ստեղծման սպեկուլյատիվ շահույթը բավական մեծ էր: Մեծ ժողովուրդները ստեղծում էին թղթադրամներ և մետաղադրամներ տպելու համար դրամահատարաններ և գանձապետարանի մասնաճյուղեր՝ իրենց ոսկե և արծաթե հարկերը հավաքելու և պահեստներում պահելու համար: Այս ժամանակահատվածում արծաթը և ոսկին համարվում էին օրինական վճարագրեր, և ընդունված էր հարկերի վճարման համար կառավարության կողմից: Սակայն դրանց կուրսերի միջև հարաբերակցության անկայունությունը սկսեց աճել 19-րդ դարի ընթացքում, ինչպես նաև ավելացավ այս երկու մետաղների առաջարկը և դրանց միջոցով կատարվող առևտուրը (մասնավորապես արծաթինը): Սա կոչվում է բիմետալիզմ, և բիմետալիկ ստանդարտ ստեղծելու փորձ էր, որտեղ շրջանառության մեջ մնացին ոսկե և արծաթե դրամական միջոցները: Այս ընթացքում կառավարությունները կարող էին օգտագործել արժույթը և տպագրական թղթադրամը՝ որպես քաղաքականության գործիք, ինչպիսին էր օրինակ ԱՄՆ դոլարը` ռազմական ծախսերը վճարելու համար: Նրանք կարող էին նաև սահմանել տերմիններ, որտեղ կպահանջեին հատուկ գրառումներ՝ սահմանափակելով գնման գումարը կամ նվազագույն գումարը, որը կարող էր մարվել:
1900 թվականին արդյունաբերական ազգերի մեծ մասը հիմնված էր ոսկու ստանդարտի որոշակի ձևերի վրա՝ թղթային նշաններով և շրջանառվող միջավայրը կազմող արծաթե մետաղադրամներով: Ամբողջ աշխարհում մասնավոր բանկերն ու կառավարությունները հետևել են Գրեշամի օրենքին՝ պահպանելով ոսկու և արծաթի օգտագործումը: Սա ամբողջ աշխարհում տեղի չի ունեցել նույն ժամանակահատվածում, բայց հաճախ առնչվել է պատերազմների կամ ֆինանսական ճգնաժամերի հետ՝ սկսած 20-րդ դարի սկզբից, և ամբողջ աշխարհում շարունակվել է մինչև 20-րդ դարի վերջը, երբ արդեն ուժի մեջ մտան հրամանագրված լողացող արժույթները: 1971 թվականին վերջին երկիրը, որը զրկվեց ոսկե ստանդարտից, ԱՄՆ-ն էր:
Այսօր աշխարհում ոչ մի երկիր չի կիրառում ոսկե կամ արծաթե ստանդարտների արժութային համակարգը։
Առևտրային բանկեր
Առևտրաբանկային փողերը (ցպահանջ ավանդները) պահանջներ են ֆինանսական հաստատություններին, որոնք կարող են օգտագործվել ապրանքների և ծառայությունների գնման համար: Ցպահանջ ավանդների հաշիվը այն հաշիվն է, որի միջոցով ցանկացած պահի կարող են դուրս բերվել չեկի կամ կանխիկացման միջոցով՝ առանց բանկին կամ ֆինանսական հաստատությանը նախապես ծանուցելու: Բանկերը պարտավոր են շտապ պահանջի (կամ զանգի) դեպքում ցպահանջ ավանդները վերադարձնել իրավական պարտավորությունը: Ցպահանջ ավանդային փողերը, կանխավճարները կարող են դուրս բերվել անձի կողմից՝ չեկերով կամ բանկային օրինագծերով՝ օգտագործելով ավտոմատացված բանկոմատները կամ առցանց բանկային համակարգը:
Առևտրաբանկային փողերը ստեղծվում են բանկային պրակտիկայում մասնաճյուղային բանկային համակարգի միջոցով, որտեղ բանկերը պահպանում են իրենց պահուստների մի մասը (որպես դրամական միջոցներ և այլ բարձր իրացվելի ակտիվներ), և վարկեր են տրամադրում` պահելով միաժամանակյա պարտավորությունը` այդ բոլոր ավանդների մարման համար: Առևտրաբանկային փողերը տարբերվում են ապրանքային և հրամանագրված փողերից երկու ձևով. առաջին հերթին այն ֆիզիկական չէ, քանի որ դրա գոյությունը միայն արտացոլվում է բանկերի և այլ ֆինանսական հաստատությունների հաշվարկային հաշվիվներում, և երկրորդ՝ կա որոշակի ռիսկայնություն, որ ֆինանասական հաստատության անվճարունակ դառնալու դեպքում պահանջը չի կատարվի: Բանկային մասնակի պահուստային գործընթացը առևտրային բանկերի կողմից ունի կարևոր ազդեցություն փողի ստեղծման վրա, քանի որ այն ընդլայնում է դրամական միջոցները (կանխիկ և ցպահանջ ավանդներ): Մասնակի պահուստային բանկերի ծառայությունների տարածվածության պատճառով, լայն փողի զանգվածը շատ երկրներում մի քանի անգամ ավելի մեծ է, քան Կենտրոնական բանկի կողմից ստեղծված բազային փողի չափը: Այդ չափը (որը կոչվում է փողի բազմապատկիչ) որոշվում է պահուստային կամ այլ ֆինանսական հարաբերակցության պահանջներով՝ ֆինանսական կարգավորող մարմինների կողմից:
Մի երկրի դրամական զանգվածը սովորաբար կազմում է շրջանառության մեջ գտնվող դրամի ընդհանուր գումարը, ինչպես նաև երկրի առևտրային բանկերում չեկային և խնայողական ավանդների ընդհանուր արժեքը: Ժամանակակից տնտեսություններում ֆիզիկական արժույթով է ներկայացված դրամի համեմատաբար փոքր մասը: Օրինակ՝ 2010 թվականի դեկտեմբերին ԱՄՆ-ում 8853.4 միլիարդ դոլար լայն փողի մատակարարումը (M2) կազմում էր ընդամենը 915.7 միլիարդ դոլար (մոտ 10 %)` կազմված մետաղադրամներից և թղթադրամներից:
Թվային կամ էլեկտրոնային
Համակարգչային տեխնոլոգիաների զարգացումը 20-րդ դարի երկրորդ կեսին թույլ տվեց փողը ներկայացնել թվային տարբերակով: 1990 թվականին Միացյալ Նահանգներում Կենտրոնական բանկի և առևտրային բանկերի միջև բոլոր գումարները փոխանցվում էին էլեկտրոնային ձևով: 2000-ական թվականներին շատ փողեր գոյություն ունեին որպես թվային արժույթ բանկային տվյալների բազաներում: 2012 թվականին գործարքների 20-58 %-ը էլեկտրոնային էին (կախված երկրից):
Ոչ ազգային թվային արժույթները մշակվել են 2000-ական թվականների սկզբին: Մասնավորապես՝ Ֆլուզը և Բինզը առաջ են քաշել Dot-com bubble-ը: Շատ նորարարություններ տեղի չեն ունեցել մինչև 2009 թվականի Bitcoin-ի հայեցակարգը, որը ներկայացրեց գաղտնի արժույթի հայեցակարգը` ապակենտրոնացված վստահելի արժույթը:
Դրամային քաղաքականություն
Քանի որ արծաթն ու ոսկին արժեք ներկայացնող մետաղներ են, փողի զանգվածը կարող է բարձրանալ միայն մետաղների արդյունահանման աճի շնորհիվ: Այդ թիվը կավելանա հայտնագործությունների և ոսկու հայտնաբերման արդյունքում, օրինակ՝ երբ Կոլումբոսը հայտնաբերեց նոր մայրցամաք և ոսկին ու արծաթը ետ բերեց Իսպանիա, կամ այն ժամանակ, երբ 1848 թվականին ոսկին հայտնաբերվեց Կալիֆոռնիայում: Դա դարձավ գնաճի պատճառ, քանի որ ոսկին արժեզրկվեց: Այնուամենայնիվ, եթե արդյունահանման գործակիցը չհամապատասխանի տնտեսության աճին համեմատաբար կբարձրանա ոսկու արժույթը և տեղի կունենա արժեզրկում՝ գների իջեցման պատճառով: Արժեզրկումը մշտական բնույթ կրեց ավելի քան մեկ դար, երբ 18-19 դարերում ոսկին ու թղթադրամը սկսեցին օգտագործվել որպես փող:
Ժամանակակից աշխարհում թղթադրամը դրամական համակարգի հիմք է հանդիսանում և այլևս փոխկապակցված չէ ոսկու հետ: Փողի վերահսկողոււթյունը տնտեսության մեջ կոչվում է դրամային քաղաքականություն: Դրամային քաղաքականության ժամանակ կառավարությունը, Կենտրոնական բանկը և դրամային իշխանությունը տնօրինում են փողի զանգվածը՝ հատուկ նպատակների համար: Սովորաբար դրամային քաղաքականության նպատակն է հանդիսանում կայուն գների սահմաններում տնտեսական աճի ապահովումը: Օրինակ՝ համաձայն Դաշնային պահուստային ակտի՝ կառավարիչների խորհրդի նպատակը պետք է հանդիսանա առավելագույն աշխատատեղեր ստեղծելը, կայուն գներ ապահովելը, ինչպես նաև երկարաժամկետ տոկոսադրույքների զսպումը:
Ձախողված դրամային քաղաքականությունը կարող է զգալի վնասակար ազդեցություն ունենալ տնտեսության և դրա մեջ հայտնված հասարակության վրա: Դա իր մեջ կարող է ներառել հիպերինֆլակցիա, ստագֆլացիա, գործազրկության մեծ թիվ, ներմուծված ապրանքների պակաս, ապրանքի արտահանման անկարողություն և նույնիսկ ընդհանուր արտարժույթի անկում, նաև քիչ ավելի էֆեկտիվ փոխարժեքով տնտեսության ընդունում: Այսպիսի իրավիճակ է տիրել, օրինակ, Ռուսաստանում՝ Խորհրդային միության փլուզումից հետո:
Կառավարությունները և Կենտորանական բանկերը կողմ էին դրամային քաղաքականության մեջ տեսնել թե′ կարգավորող, և թե՛ ազատ շուկայի մոտեցումները: Դրամական միջոցների վերահսկման որոշ գործիքներ ներառում են.
- փոխել Կենտրոնական բանկի կողմից կոմերցիոն բանկերին տրամադրվող վարկային տոկոսադրույքը, ինչպես նաև փոխել կոմերցիոն բանկերի կողմից տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքները
- Արտարժույթի գնում կամ վաճառք
- Պետական պարտքի ավելացում կամ նվազեցում
- Փոխարժեքի մանիպուլացիա
- Բանկային պահուստի ավելացում կամ նվազեցում
- Մասնավոր արժույթների կարգավորում և արգելում
- Հարկերի և հարկային հատուկ պայմանների արտահանում և ներմուծում կապիտալի երկիր:
ԱՄՆ-ում դրամական միջոցների վերահսկման համար պատասխանատվություն է կրում Դաշնային պահուստների համակարգը, այն դեպքում երբ Եվրոպայի տարածաշրջանում համապատասխան պատասխանատվություն կրում է Եվրոպական կենտրոնական բանկը: Համաշխարհային ֆինանսների վրա զգալի ազդեցություն ունեցող այլ կենտրոնական բանկերից են Ճապոնիայի բանկը, Չինաստանի ժողովրդական բանկը և Անգլիայի բանկը:
Տարիներ շարունակ դրամային քաղաքականության վրա բավականին մեծ ազդեցություն է ունեցել այնպիսի տնտեսական տեսություն, ինչպիսին է մոնետարիզմը: Մոնետարիզմը տնտեսական տեսություն է, որը պնդում է, որ դրամական միջոցների կառավարումը պետք է լինի տնտեսական գործունեության կարգավորման հիմնական միջոցը: 1980-ական թվականներին Դեյվիդ Լայդլերի և շատ ուրիշների աշխատություններից աջակցություն ստացան Միլթոն Ֆրիդմենի և Աննա Շվարցի պահանջները: 1980-ականների ընթացքում փողի պահանջի վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել տեխնիկական, ինստիտուցիոնալ և իրավական գործոնները և նվազել է մոնետարիզմի ազդեցությունը:
Փողերի կեղծում
Կեղծված փողերը արհեստական արժույթներ են՝ առանց պետության կամ կառավարության պատժամիջոցների: Կեղծ դրամ պատրաստելը կամ օգտագործելը խարդախության կամ կեղծիքի ձև է: Կեղծարարությունը այնքան հին է, որքան փողը: Արծաթապատ պատճենները (հայտնի են որպես Fourrées) հայտնաբերվել են Lydian մետաղադրամներում, որոնք համարվում են առաջին արևմտյան մետաղադրամները: Թղթային փողերի ներդրումից առաջ կեղծարարության ամենատարածված մեթոդը մաքուր ոսկու կամ արծաթե մետաղների խառնուրդներն էին: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նացիստները կեղծել են բրիտանական ֆունտը և ամերիկյան դոլարը: Այսօր ամենալավ կեղծված դրամանիշերը կոչվում են Superdollars` իրենց բարձր որակի և իրական դոլարին նմանության համար: 2002 թվականին եվրոյի թղթադրամների և մետաղադրամների զգալի կեղծարարությունը եղել է արժույթի մեկնարկից հետո, սակայն այն զգալիորեն փոքր էր, քան ԱՄՆ դոլարինը:
Փողերի լվացում
Փողերի լվացման գործընթացը այն գործընթացն է, երբ հանցագործության միջոցները վերածվում են ակնհայտորեն օրինական փողերի կամ այլ ակտիվների: Այնուամենայնիվ, մի շարք իրավական և կարգավորիչ համակարգերում փողերի լվացումը դարձել է համաձայնեցված ֆինանասական հանցագործությունների այլ ձևերի հետ և երբեմն ավելի լայնորեն կիրառվում է ֆինանսական համակարգի չարաշահումը (ներգրավելով արժեթղթեր, թվային արժույթներ, վարկային քարտերը, ավանդական արժույթ), ներառյալ ահաբեկչության ֆինանսավորումը, հարկերից և միջազգային պատժամիջոցներից խուսափելը:
Նարեկ Խաչատրյան 